Rydw i bob amser yn edrych am arwyddion o fywyd gwyllt wrth grwydro. Neithiwr, wrth fynd â fy nghi am dro, roeddwn i mor gyffrous o weld arwyddion cyntaf y ffenomenon oedd i ddod – diwrnod y morgrug hedegog (wel, fe ddown ni at ran y ‘diwrnod’ yn hyn mewn dipyn bach)! Mae'r twmpathau bach o bridd sych a thywod yn ffrwydro o unrhyw fwlch yn y palmant fel llosgfynyddoedd bach yn fy ngwneud i mor hapus. 

Fe allai fy nghyffro i ynghylch morgrug gael ei ystyried fel rhywbeth braidd yn rhyfedd, ond rydw i'n meddwl bod morgrug yn eithaf anhygoel ac maen nhw’n cael eu camddeall gan y rhan fwyaf o bobl! Mae pa rywogaeth o forgrug welwch chi’n dibynnu ar ble rydych chi. O amgylch ein cartrefi ni ac mewn ardaloedd trefol eraill, rydych chi’n fwyaf tebygol o weld morgrug du (Lasius niger). 

Heb forgrug fe fyddai gennym ni briddoedd eithaf gwael. Maen nhw'n ffermwyr bach gwych sy’n gweithredu fel arad bach, yn troi'r pridd gyda'u twnelu. Mae hyn yn helpu gwreiddiau planhigion i symud drwy’r pridd ac i ddŵr ddraenio. Mae morgrug yn ychwanegu maethynnau at y pridd ac yn helpu i gael gwared ar falurion, gan fwyta pryfed eraill wrth iddyn nhw wneud eu gwaith. Fe fyddai gennym ni hefyd lawer o greaduriaid llwglyd iawn hebddyn nhw, gan fod y gnocell werdd, y siglen lwyd, adar y to, drudwy, y dryw a’r robin goch i gyd yn hoffi bwydo arnyn nhw. 

Ond un o fy hoff ffeithiau i yw bod nythaid o forgrug yn bortread perffaith o fatriarchaeth eithaf. Pŵer merched di-ben-draw! Fe fydd unrhyw forgrugyn welwch chi’n cropian o gwmpas yn chwilio am fwyd neu'n amddiffyn ei diriogaeth yn fenyw. Mae brenhines y morgrug yn dodwy wyau wedi'u ffrwythloni sy'n dod yn forgrug gweithwyr benywaidd sy'n ei glanhau hi, yn magu ei rhai bach, yn ei hamddiffyn hi ac yn ei bwydo hi a'r nythaid! Bydd rhai o'r wyau ffrwythlon yma hefyd yn dod yn freninesau’r morgrug hedegog. 

Yn anffodus, mae’r ‘diwrnod’ morgrug hedegog yn dipyn o goel gwrach. Mewn gwirionedd mae'n sawl diwrnod (hwre!) dros fisoedd yr haf pan mae'r tywydd yn addas. Mae'n rhaid iddi fod yn boeth a llaith i'r breninesau newydd a'r morgrug gwrywaidd ddod allan o'r wyau heb eu ffrwythloni er mwyn hedfan. Mae hyn yn bwysig oherwydd mae angen i'r holl forgrug hedegog ddod allan o'u gwahanol nytheidiau i gyd ar yr un pryd. Nid dim ond ychydig o freninesau a gwrywod newydd sy’n codi i’r awyr, mae’n ddegau ar filoedd! Morgrug hedegog ym mhobman ac fe all fod cymaint ohonyn nhw fel eu bod nhw'n cael eu codi ar radars tywydd!

Ond pam mae'r morgrug yma’n codi i'r awyr ac yn y fath niferoedd? Nid i’n cythruddo ni maen nhw’n gwneud hynny, yn bendant, er gall gwneud yn siŵr nad ydych chi’n eu cael nhw’n sownd yn eich gwallt fod yn gryn her. (Rydw i'n caru morgrug, ond dim cymaint â hynny.) Yr ateb syml ydi i baru gyda morgrug hedegog o boblogaethau eraill. Ydi, mae'n olygfa nodedig, enfawr o forgrug hedegog sy’n cynyddu'r siawns y bydd genynnau pob nythaid yn cael eu lledaenu ymhell ac agos. 

Nid dim ond dyfodol y poblogaethau o forgrug sy'n elwa o ddiwrnod y morgrug hedegog. Mae'r haid hefyd yn creu gwledd o fwydo lle mae llawer o adar, fel gwenoliaid duon, gwenoliaid cyffredin a gwylanod, yn manteisio ar fwffe blasus wrth hedfan. Felly, y tro nesaf fyddwch chi’n gweld morgrug hedegog, edrychwch i fyny yn ogystal ag i lawr. Rhowch eiliad i feddwl pa mor anhygoel ydyn nhw a beth maen nhw'n ei wneud i bobl a bywyd gwyllt arall.